ไม่ว่าจะเขียนอย่างไร วัตถุสิ่งนี้ คือไม้แกะสลักเป็นลวดลายสวยงาม ติดไว้เหนือประตู ของบ้านแบบล้านนา ในปัจจุบัน หำยนต์ ติดกันไว้โดยไม่ได้มีความหมายอะไรมากกว่าความสวยงาม เจ้าของบ้านไม่รู้ด้วยซ้ำว่าติดเอาไว้ทำไม เห็นเขาติดก็ติด ว่ากันว่า เป็นเอกลักษณ์ หรือ ลักษณะของบ้านทรงล้านนาที่ต้องมี ถ้าไม่ติด ก็กลัวจะไม่ได้เป็นบ้านแบบล้านนา ในทางคติความเชื่อ ได้แบ่งแยกเป็นสองแนวทาง บ้างก็ว่าดี บ้างก็ว่าไม่ดี ซึ่งได้มีการอธิบายความไว้น่าสนใจ ดังนี้
ด้านที่มองว่า หำยนต์ เป็นสิ่งดี อธิบายว่า คำว่า หำยนต์ โดยอาจารย์มณี พยอมยงค์ ปราชญ์พื้นบ้านล้านนาให้ทัศนะว่าเป็นคำดี ๆ มาจากคำว่า อรหํ + ยนฺต คือ ยันต์ของพระอรหันต์ซึ่งจะคุ้มครองโพยภัยให้คนในบ้านเพื่อป้องกันภูติผีปีศาจหรือสิ่งอัปมงคลเข้าบ้าน อาจารย์อุดม รุ่งเรืองศรี
ปราชญ์พื้นบ้านชาวล้านนาอีกท่านหนึ่งได้ให้ความหมายของหำยนต์ในอีกทัศนะ
หนึ่งว่า หำยนต์ น่าจะเรียกว่า หัมยนต์ มากกว่า สันนิษฐานว่ามาจากคำว่า
หมมิย+อนต อ่านว่า หัมมิยะอันตะ คำว่า "หัมมิยะ" แปลว่า ปราสาทโล้น
หมายถึงเพิงบังแดดชั่วคราว ส่วนคำว่า "อันตะ" แปลว่า ยอด ดังนั้น
"หัมมิยะอันตะ" แปลว่า ปราสาทที่ไม่มียอด
จึงอาจเป็นส่วนที่ตกแต่งในส่วนยอดของปะรำที่ห้อยลงด้านล่าง
ท่านยังแสดงความคิดเห็นว่า หำยนต์ เป็นองค์ประกอบทางสถาปัตยกรรม
ไม่มีส่วนเกี่ยวข้องกับเรื่องที่เป็นคาถาอาคม
เป็นสิ่งที่เจ้าของบ้านต้องการให้เกิดความสวยงามแก่ตัวบ้านเท่านั้นเอง
ด้านที่มองว่าไม่ดี อธิบายว่า เป็นเครื่องหมายแห่งทาส หำยนต์เป็นไม้กระดานรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ด้านบนเรียบ
ด้านล่างฉลุเว้าเป็นรูปเสี้ยววงกลมสองรูปมาชนกัน
ตรงกลางทำเป็นส่วนแหลมมาทางช่องประตู หำยนต์หรือหำโยนนี้ ทำไว้เป็นการข่ม
ตามพิธีไสยศาสตร์ หำ แปลว่า อัณฑะอาจจะเป็นได้ของสัตว์หรือคนเพศผู้
ยนต์คงจะหมายถึงศาสตร์อันลี้ลับ หำยนต์หรือหำโยนนั้นเล่ามาว่า
ครั้งนครเชียงใหม่ได้เสียเอกราชให้กับพม่า พม่ามีความกลัวว่าในนครเชียงใหม่จะมีผู้มีบุญญากอบกู้เอกราชจึงบังคับให้ชาวเชียงใหม่ทุกครอบครัวสร้างบ้านให้มีลักษณะข่มตนเอง อาจารย์ไกรศรี นิมมานเหมินท์ กล่าวไว้ในหนังสือศิลปลานนาไทย
เรื่องเรือนแบบล้านนา ว่า เมื่อครั้งที่สมัยพม่าเข้าปกครองล้านนา
ได้บังคับให้คนเมืองอยู่อาศัยในบ้านที่มีรูปร่างคล้ายโลงศพของพม่า
และหำยนต์นี้เป็นอัณฑะของพม่านั้นเอง
เมื่อเจ้าของบ้านชาวล้านนาและคนในครอบครัวเดินเข้าออกห้องและลอดใต้อัณฑะ
นั้นก็จะถูกข่มและทำลายจิตใจไม่ให้คิดกระด้างกระเดื่องต่อสู้ขับไล่พม่า
ซึ่งไปสอดคล้องกับความคิดเห็นของ อาจารย์เฉลียว ปิยะชน
กล่าวไว้ในหนังสือเรือนกาแลว่า
เมื่อชาวล้านนาจะขายบ้านหรือซื้อบ้านต่อจากเจ้าของบ้านคนเก่า
ก็จะทำพิธีด้วยการตีหำยนต์แรงๆ เพื่อทำลายความขลัง
การทุบตีหำยนต์เปรียบเหมือนการตีลูกอัณฑะวัวควายในการทำหมัน
ซึ่งเป็นการทำให้หมดสมรรถภาพ การหมดความศักดิ์สิทธิ์ของหำยนต์ก็เช่นกัน
แต่ไม่ว่าในอดีตความหมายจะเป็นอย่างไร ดี หรือ ร้าย แต่ในปัจจุบัน หำยนต์ เป็นศิลปกรรม ที่หาดูได้ยากเต็มที เพราะเรือนล้านนา ที่ถูกต้องตามลักษณะแท้ ๆ แทบจะไม่เหลืออีกแล้ว
